نقش روانشناسی محیطی در احیای بافت تاریخی ایران با رویکرد معماری پایدار
آرش دیده روشن۱*
۱- دانشجوی دکترای معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز
چکیده
حفظ و صیانت از بافت های تاریخی به عنوان میراث گرانقدر آیندگان بر هیچ انسانی با دغدغه هویت، پوشیده نیست؛ اما لازم به یادآوری است که حفظ حیات این بافت ها در گرو احیاء و تامین نیازهای جدید استفادهکنندگان آنهاست و بخش اعظمی از این نیازها به واسطهی ساخت و سازهای جدید با کاربری های مختلف و متناسب با نیاز روز برآورده می شود. در این میان، رشد شتابان شهرسازی در نیم قرن گذشته و تخریب بافت های تاریخی به بهانه ی تامین این نیازها، ناظران و ساکنان بافت های کهن را با مشکلات متعددی در ادراک فضاهای شهری روبه رو ساخته چرا که ساخت و سازهای جدید در صورتی که اصولی و متناسب با قابلیت های ادراکی انسان انجام پذیرد از جمله ضروری ترین نیازهایی است که تداوم حیات بافت های تاریخی را تضمین کرده و به باقی ماندن ساکنان قدیمی در بافت و نیز به جذب ناظران علاقه مند کمک می کند. نظر به اهميت احیای بافتهای تاریخی در تحقق اهداف معماري پايدار و با توجه به آنكـه در پـژوهشهـاي انجـام شـده، بندرت به جنبههاي روانشناختي و رفتارهاي مرتبط با اين رويكرد پرداخته شده است، لذا در ايـن نوشـتار تـلاش شده است پيوند ميان حوزه هاي روانشناسي و معماري مدنظر قرار گيرد. روش تحقیق در پژوهش حاضر بصورت کیفی از نوع توصیفی _تفسیری است که با الگوبرداری از نيازهاي حیاتی انسان، به شناخت راهبردی در جهت ترويج معماری پايدار در احیای بافت تاریخی پرداخته شده است . بعـلاوه در ادامـه بـا مـؤثر دانستن نگرش در شكلدهي به رفتار، راهبرد مديريت منابع را پيـشنهاد نموده كه موجـب صرفهجوئي در مصرف منابع طبيعي ميشود و در پايـان نقش روانشناسي محيطي را به مثابه بستري براي ترويج رفتارهاي پايدار توسط طراحان و استفادهکنندگان معرفي كرده است.
واژگان کلیدی: روانشناسی محیط، معماری پایدار، بافت تاریخی، احیاء
مقدمه
بافتهای تاریخی در کشور ما امروزه غالبا در نقش مراکز خدمات شهری و محلات مسکونی وظایفی را برعهده دارند بعضا به عنوان محل کار و فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به حساب میآیند و اشکال کالبدی مختلفی دارند که ضمن ارائه برخی تفاوتها، با عناصر کالبدی فضایی شهر معاصر نیز عمیقا پیوستگی دارند. از سوی دیگر برخی از این بافتها به صورت حالت متروک و جزایری منزوی از زندگی شهری درآمدهاند. ساختارهای تاریخی در تعدادی از شهرهای بزرگ و کوچک، بخش فعالی از ساختار شهر معاصر را تشکیل می دهند، به هر حال زندگی در بافت تاریخی به هیچ روی از زندگی شهری جدا نیست بلکه هر دو یک کل واحد را تشکیل میدهند. بافت تاريخي شهرها جزیي از سرمايه ملي و فرهنگي کشور است که نه تنها به لحاظ زيباشناختي، تداوم خاطرات جمعي و هويت بخشي شهرهاي ما ارزشمند هستند، بلکه محل سکونت و معيشت ميليونها نفر نيز محسوب ميشوند. با اين حال، اين بافتها داراي ويژگيهاي منفي همچون آشفتگي سيما و منظر، عدم دسترسي مناسب، کمبود تاسيسات و تجهيزات شهري، آشفتگي در ساختار اقتصادي و اجتماعي، فرسودگي کالبدي ـ سازه اي نيز هستند که منجر به تخليه جمعيت زيادي از اين بافتها شده است. (۱). مهمترين مـسألهاي كـه برای مرمت و احیای بافت سنتی در سطح محدود با خود به همراه دارد؛ بهرهگيري و مصرف زياد انرژي چـه در حـين ساخت و چه در زمان بهره برداري است. لذا ضروري است تا در طراحي مرمت و احیای بافت سنتی راهكارهايي بـراي مواجـه بـا ايـن مسأله به منظور صرفه جويي در مصرف منابع تجديد ناپذير با هدف مانايي و ماندگاري آنها براي نسل هاي آينده كه مهمترين هدف توسعه پايدار است، اتخاذ گردد. از آنجا كه تهديداتي كه فرسودگی با خود به همراه دارند علاوه بر حوزه انـرژي، در حـوز ه كـاربران نيـز بـه چـشم ميخورد و مسايلي مانند كيفيت فضايي و امنيت را تحت الشعاع خود قرار مي دهد؛ لذا لازم است تا اهداف پايداري در اين حوزه نيـز مورد توجه قرار گرفته و به منظور تحقق اين اهداف بايد نياز كاربران نيز مورد توجه واقع شود و از علوم رفتاري و روانـشناسي محيطي استفاده شود(۲). با توجه به اينكه بهرهگيري از علوم رفتاري در راستاي اصلاح و انگيزش رفتارهاي پايدار در بافت تاریخی براي تحقق اهداف پايداري از جايگاه ويژهاي برخوردار است، لذا لازمست تا در ابتدا بستر شكلگيري رفتارهاي كـاربران كـه همانـا بـه عنـوان مبنای بررسی نيازهاي انساني است مورد بازشناسي قرار گيرد. زیرا این گونه رفتارها با محیط کالبدی ارتباط تنگاتنگی دارد. آنچه روان شناسی محیطی را از سایر شاخه های روان شناسی مجزا می سازد، همانا بررسی ارتباط رفتارهای متکی بر روان شناختی فضاهای طراحی شده پیوندی ناگسستنی بین روان شناسان محیطی وآنها ایجاد کرده است. روان شناسان محیطی نیز خود را ملزم به پژوهش در رفتار انسان در محیط روزمره اش ساخته اند تا بتوانند تاثیرات محیط کالبدی را به گونه ای مستقیم ویا غیر مستقیم بر رفتار انسان بررسی نمایند در اين نوشتار برای بررسی نیازهای حیاتی انسان از الگوی استاندارد مدل نيازهـاي آبراهـام مازلو به عنوان نیازهای روانی انسانی مورد بررسی قرار میگیرد اين مدل در سطوح مختلف، نيازهاي رواني انساني را مورد مطالعه قرار ميدهد. با توجه بـه موضوع نوشتار حاضر، نيازهاي رواني انسان در بخشي از هرم مازلو كه با اهداف پايداري در ارتباط است مورد تحليل قرار ميگيرد. در واقع از آنجا كه مبناي شكل گيري رفتارها، نيازهاي انساني است(۳). لازم است با شـناخت درسـت ايـن نيازهـا و ايجاد عوامل انگيزشي در سطوح مختلف؛ به ترويج و اشاعه رفتارهاي پايدار از سمت معماران و كاربران پرداخته شود. اين سطوح هم در فرآيند طراحي معماري توسط طراح و هم در زمان بهره برداري توسط كاربران قابل مطالعه و بررسي است.